Μπορείς να κρατήσεις το μυαλό σου ελεύθερο, αρκεί να το θέλεις
Ο Χρήστος Λεοντής είναι ένας σπουδαίος συνθέτης, το πλούσιο έργο του μετράει πάνω από μισό αιώνα. Εχει μελοποιήσει Ελληνες ποιητές, έχει συνεργαστεί με μεγάλους καλλιτέχνες, έχει γράψει μουσική για πάνω από 100 θεατρικά έργα, υπήρξε σταθερός συνεργάτης του Θεάτρου Τέχνης.
Το «Φυλάττειν Θερμοπύλας», ένα ποίημα του Γιάννη Νεγρεπόντη που μελοποίησε το 1971 και ξαναδούλεψε τα τελευταία χρόνια, παρουσιάζεται σε μορφή ορατόριου την Κυριακή στο Μέγαρο Μουσικής.
«Το ποίημα μου το έδωσε ο Νεγρεπόντης το 1971 όταν σε μια άδειά του από τη Λέρο, όπου κρατούνταν, ήρθε στην Αθήνα» λέει ο Χ. Λεοντής.
Είναι γραμμένο σε γλώσσα βιβλική, κύρους, αλλά απολύτως κατανοητή. Πρόκειται για σκέψεις, μνήμες ενός πολιτικού κρατούμενου που δεν ξέρει αν θα ελευθερωθεί ποτέ, αν θα ζήσει ή αν θα τον σκοτώσουν. Αμύνεται ενθυμούμενος την προηγούμενη ζωή.
Ανθρώπους, αισθήματα, εκκλησίες, διαδηλώσεις, ηλιοβασιλέματα, το Ηρώδειο, εκείνη την πόλη που άφησε. Μέσα από συνεχείς παλινδρομήσεις, μια εσωτερική πάλη αν όσα σκέφτεται είναι όνειρο ή πραγματικότητα, συνειδητοποιεί ότι είναι έγκλειστος σε ένα νησί: “Τώρα εδώ, άπραγος, παγωμένος, παντού γύρω μου αίσθηση στάχτης”.
Ηταν εποχές σκληρές για όσους αντιστέκονταν στη χούντα, υπερασπίζονταν μια ιδεολογία. Μόλις είχα γυρίσει από το Παρίσι, 31 χρόνων, είχα ήδη συνειδητοποιηθεί πολιτικά και ήθελα να εκφραστώ ως μουσικός και ως πολίτης. Το ποίημα λοιπόν με συγκλόνισε. Και πιστεύω ότι όποιον θέλει να σκέφτεται και να νιώθει ελεύθερα θα τον ταράξει.
• Αφιερώνετε το έργο στον Μίκη Θεοδωράκη.
Το αφιερώνω στον Μίκη όχι συναισθηματικά ή από κάποια υποχρέωση, αλλά γιατί τον θεωρώ αγωνιστή μέχρι τέλους και πρότυπο πολιτισμού. Μια ζωή στις φυλακές κράτησε με το έργο του έναν λαό όρθιο. Εκείνος πριν από 50 χρόνια έδωσε το «Αξιον Εστί», ένα θαυμάσιο ορατόριο μουσικά και ποιητικά. Κι εγώ σήμερα, με την ευκαιρία της 71ης επετείου από την απελευθέρωση της Αθήνας, καταθέτω αυτό το ορατόριο που αποτελεί έναν ύμνο στην ελευθερία και την αξιοπρέπεια.
Θα είμαι ευτυχής αν προσθέσω ένα λιθαράκι, έναν κρίκο στην αλυσίδα για την υπεράσπιση της αξιοπρέπειας. Το έργο θα το διευθύνει ένας εξαιρετικός μαέστρος, ο Μιχάλης Οικονόμου. Θέλω να πω ότι χωρίς τη βοήθεια των συναδέλφων Διονύση Τσακνή και Γιώργου Κουρουπού δεν ξέρω αν θα ανέβαινε το έργο. Συμμετέχουν τρεις εξαιρετικές μεικτές χορωδίες και η παιδική «Μανώλης Καλομοίρης». Ο τρόπος που τραγουδούν η Ιωάννα Φόρτη και ο Τάσης Χριστογιαννόπουλος δεν φέρουν τον «ναρκισσισμό» της κλασικής παιδείας και σπουδής τους. Η φωνή τους είναι καθαρή, άμεση.
• Πιστεύετε ότι το ποίημα αφορά την εποχή μας;
Το θεωρώ απολύτως επίκαιρο. Λέει κάπου: «Πολλά μας βρήκαν και τα χειρότερα απ’ τα μέσα. Τα απόρθητα κάστρα τα μεγάλα ποτέ δεν πέφτουν από τα έξω. Οι Ερινύες τον ύπνο και τον ξύπνιο μας ταράσσουν. Κι εμείς αθύρματα, νομίζουμε ότι τις εξευμενίσαμε, το μερτικό του ο καθένας της ενοχής μετριάζοντας ή σε άλλους αποδίδοντας». Ας αναλογιστούμε πόσο ταιριάζουν αυτά τα λόγια σήμερα που πάντα φταίει ο άλλος και ποτέ εμείς. Μόνο ένας λαός υγιής πνευματικά μπορεί να κρατηθεί όρθιος και να δημιουργήσει μια ωφέλιμη καθημερινότητα. Ο φτωχός δεν έχει να χάσει τίποτα, γι’ αυτό πρέπει να είναι υπεύθυνος πολίτης, να πάρει τη μοίρα στα χέρια του, να γίνει δίκαιος, αλληλέγγυος με τον γείτονα.
Με τον Μάνο Λοίζο το 1981 |
Δεν έχουμε αξιοπρεπή ζωή. Μας στέρησαν τη δυνατότητα στη σκέψη, στη συνειδητοποίηση ότι συμβιώνουμε μεταξύ μας σ’ έναν μικρό τόπο. Εγώ γεννήθηκα το 1940 και θυμάμαι ότι φορούσα μπαλωμένα παντελονάκια - βάδιζα τοίχο τοίχο για να μη φαίνονται. Για παιχνίδι έπαιρνα ένα σπιρτόκουτο, το έδενα μ’ έναν σπάγκο και το έσερνα. Δεν είχα τίποτα, αλλά τα είχα όλα. Ας απαλλαγούμε από τη λαχτάρα κατάκτησης υλικών αγαθών. Ας επιστρέψουμε στην απλότητα και την ουσία.
• Μοιάζει ουτοπία η επιστροφή στην απλότητα. Ούτε η κρίση δεν ήρε τον εθισμό μας στην κατανάλωση.
Αυτό που ζούμε είναι ουτοπία. Ο άνθρωπος συνηθίζει τρόπους διαβίωσης χωρίς να σκέφτεται. Οι ψευτοεπιθυμίες, που δεν έχουν όριο, μας πάνε πίσω, όχι μπροστά όπως βαυκαλιζόμαστε. Φυσικά και είναι θέμα παιδείας. Από εμάς τους ίδιους εξαρτάται να μη μας κουνούν το δάκτυλο. Και δεν μιλάω για επανάσταση. Το λιγότερο που ζητώ από τον συμπολίτη μου είναι τα κακά που επιβάλλονται να έχουν, τουλάχιστον, τη συγκατάθεσή του. Να δηλώνει τη διαμαρτυρία του: «Δεν συμφωνώ».
• Αυτός ο πολίτης έχει πρόσβαση στην έγκυρη ενημέρωση;
Κι αν δεν έχει, ας ψάξει μόνος του ακόμα κι αν πρέπει να ξεβολευτεί. Ας κλείσει τη ρημάδα την τηλεόραση, ας διαβάσει ένα βιβλίο. Να σκεφτεί, να κουβεντιάσει με τον διπλανό του. Μου λένε κάποιοι ότι στη δική μας εποχή ήταν ευκολότερο να αντιδράσεις. Κάθε εποχή χρειάζεται προσωπική εγρήγορση, τίποτα δεν γίνεται άκοπα. Νέος έμενα σ’ ένα δωμάτιο στην Τριβωνιανού στο Μετς, που μοιραζόμουν με τον μακαρίτη ηθοποιό Ντίνο Δουλγεράκη, συμπατριώτη από το Ηράκλειο. Στη μέση αυτού του ταπεινού δωματίου βρισκόταν το πιάνο μου και εκατέρωθεν δυο στενά κρεβατάκια.
Με τον Κάρολο Κουν |
Ανεβαίνοντας ένα σκαλί, μια πόρτα οδηγούσε σε μια σκεπαστή αυλίτσα. Δυο φορές την εβδομάδα κουβαλούσαμε το πιάνο εκεί έξω. Μαζεύαμε τα κρεβάτια, κάναμε τα στρώματα καθίσματα στον τοίχο κι έτσι χωρούσαν 12 άτομα. Δυο φορές την εβδομάδα μαζεύονταν φίλοι και πότε διαβάζαμε τοn «Γλάρο» του Τσέχοφ, πότε τις «Στοιχειώδεις αρχές της φιλοσοφίας», πότε ακούγαμε την τάδε σονάτα του Μπετόβεν ή του Μότσαρτ. Και συζητούσαμε από τις 7 το βράδυ ώς τις 5 το πρωί. Πολλά μπορείς να κάνεις για να κρατήσεις το μυαλό σου ανοιχτό, ελεύθερο, αρκεί να το θέλεις. Ολα τ’ άλλα τα ακούω βερεσέ. Είναι δύσκολα, αλλά ας διεκδικήσουμε ό,τι μπορούμε βήμα βήμα.
• Οι ήττες δεν σας απογοητεύουν, ακόμα και οι πρόσφατες της Αριστεράς.
Δεν είμαι απογοητευμένος. Οι εξελίξεις με βοηθούν να καταλάβω, επιβεβαιώνουν κάποιες σκέψεις μου. Δεν ερωτηθήκαμε ούτε για να μπούμε ούτε για να βγούμε από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Θα τρώμε με χρυσά κουτάλια, μας υποσχέθηκαν. Ε, δεν φάγαμε. Μας μιλάνε για μεταρρυθμίσεις, πού τι σημαίνουν; Απολύσεις και μειώσεις μισθών και συντάξεων.
Δεν χρειάζεται καμιά υψηλή φιλοσοφία για να κάνεις απλές διαπιστώσεις. Μόνο το ΚΚΕ εξακολουθεί να είναι συνεπές στις θέσεις του, χωρίς να ισχυρίζομαι ότι τα κάνουν όλα ωραία. Αλλά αυτή η κυβέρνηση ας αποφασίσει τι οικονομία θέλει. Δεν γίνεται και η πίτα σωστή και ο σκύλος χορτάτος, γιατί αυτό δεν είναι αριστερή πολιτική. Ακούω κάποιους να λένε περιφρονητικά: «Θα γίνουμε σαν τη Β. Κορέα». Μάλλον οι Βορειοκορεάτες δικαιούνται να ανησυχούν μήπως γίνουν Ελλάδα...
• Ποιες είναι οι Θερμοπύλες σήμερα;
Ολα μοιάζουν με «Στενά Θερμοπυλών», χαραμάδες αξιοπρέπειας που πρέπει να υπερασπιστούμε. Χρειαζόμαστε απλό, καθαρό, τίμιο λόγο για να ξεφοβηθούν οι άνθρωποι και να διαλέξουν ό,τι θέλουν με ανοιχτό μυαλό, όχι να συμπεριφέρονται σαν φίλαθλοι.
Με τον Γιάννη Ρίτσο και τον Νίκο Ξυλούρη σε στιγμές δημιουργίας |
Ουδεμία σχέση έχουμε με τους προγόνους που επικαλούμαστε συνεχώς, ας ξαναδιαβάσουμε την ιστορία μας. Και ας κάνουμε καλά τη δουλειά μας ακόμα κι αν τα χρήματα είναι λίγα, δεν έχει σημασία. Εγώ το 1971 έγραψα τη μουσική γι’ αυτό το έργο, αλλά τα τρία τελευταία χρόνια δουλεύω κάθε μέρα για να πάρει τη μορφή που ήθελα. Και δεν το έκανα για λεφτά ή φιγούρα.
• Είστε από τους λίγους συνθέτες που έγραψαν τόσο πολύ για το θέατρο.
Πρέπει να είναι γύρω στα 100 θεατρικά έργα. Μόνο 30 έγραψα για αρχαίο δράμα στην Επίδαυρο. Και βέβαια η σχέση χρόνων με το Θέατρο Τέχνης. Ημουν τυχερός, ξεκίνησα 23 χρόνων. Το 1963 είχαν προτείνει τη δουλειά στον Μίκη Θεοδωράκη, αλλά εκείνος δεν προλάβαινε επειδή έγραφε για τις «Φοίνισσες» στο Εθνικό, σύστησε εμένα. Δυσκολεύονταν να με εμπιστευτούν και ο Μίκης είπε στον σκηνοθέτη ότι θα επιβλέπει. Πήρα το κείμενο και συνεννοήθηκα με τον Μίκη όταν τελειώσω να πάω σπίτι του να τα ακούσει.
Με τον Μίκη Θεοδωράκη |
Εγώ από τη χαρά μου τελείωσα μέσα σ’ ένα απόγευμα γράφοντας 13 τραγούδια. Την επομένη τηλεφωνώ στον Μίκη: «Να έρθω;». «Δεν είπαμε να τα τελειώσεις όλα;» μου λέει. «Τελείωσα», απαντώ. Τρελάθηκε. Πήγα στη Ν. Σμύρνη, στο σπίτι της πεθεράς του όπου έμενε τότε, τα άκουσε και πήρε τηλέφωνο τον σκηνοθέτη: «Η μουσική είναι έτοιμη να ηχογραφηθεί». Μετά το ένα έφερε το άλλο. Σε δύο χρόνια έγραψα για την ταινία του Πάνου Γλυκοφρύδη «Με τη λάμψη στα μάτια» -η οποία βραβεύτηκε μάλιστα στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης-, μετά με φώναξε η Αννα Συνοδινού για την «Ελένη» του Ευριπίδη, την πρώτη μου τραγωδία.
• Μάνος Χατζιδάκις ή Μίκης Θεοδωράκης. Ή μήπως ψευτοδίλημμα;
Καθένας έχει τη δική του προσωπικότητα και αξία. Δεν ήταν μόνο εξαιρετικοί συνθέτες, αλλά ολοκληρωμένες καλλιτεχνικές φύσεις. Ο Μάνος είχε στόφα καλλιτέχνη. Και μουσικός να μην ήταν, πάλι θα έλαμπε με την ιδιοσυγκρασία, τον λόγο, τη σκέψη, τη στάση του. Ποιος στην παντοδυναμία της «Αυριανής» βγαίνει να πει ότι πρέπει να κλείσει; Κι εγώ σήμερα λέω να κλείσουν τα ιδιωτικά κανάλια, τα οποία δεν είναι μέσα ενημέρωσης, αλλά καλά μελετημένη στοχευμένη προπαγάνδα για την αποβλάκωση των πολιτών, κυρίως των νέων.
Από το πρωί μαγειρέματα και χαζοχαρούμενες με κουτσομπολιά για κοσμικούς και μετά τα «έγκυρα» δελτία ειδήσεων. Οταν πρωτοέγινε η ελεύθερη ραδιοφωνία, όλοι είχαν ενθουσιαστεί. Εγώ ήμουν καχύποπτος κι έγραψα θυμάμαι στη στήλη που είχα στα «Νέα» για τους προβληματισμούς μου. Η ελεύθερη ραδιοφωνία θα ήταν μια ντουντούκα στο στόμα εκείνου που διαθέτει τα περισσότερα βολτ για να ακούγεται δυνατότερα από τους άλλους.
Και με την Αννα Συνοδινού για την «Ηλέκτρα» το 1967 |
Το βλέπουμε να συμβαίνει σήμερα σε όλη του τη μεγαλοπρέπεια. Η δική μου μουσική απαγορεύεται από όλους τους ραδιοφωνικούς σταθμούς σήμερα. Αλλά και του Μαρκόπουλου, του Ξαρχάκου, του Θεοδωράκη, ακόμα και του Χατζιδάκι πέρα από εξαιρέσεις σε επετείους. Θέλουν τη βαρβαρότητα και την αναίδεια των τραγουδιών που όλοι ξέρουμε. Μια αέναη λούπα. Δεν είναι προσωπικό. Δεν έχω παράπονο, ούτε ανεκπλήρωτα όνειρα. Θα ήθελα ίσως να ολοκλήρωνα τον Αριστοφάνη. Εχω κάνει μόνο τρεις κωμωδίες του.
Με τον Ντάριο Φο και τη Φράνκα Πάμε |
• Η ομορφότερη ανάμνηση όλα αυτά τα χρόνια;
Η Επίδαυρος επί 25 χρόνια. Υπήρξα τυχερός. Κάθισα στο ίδιο τραπέζι να συνδημιουργήσω με ανθρώπους όπως ο Κουν, ο Τσαρούχης, ο Καμπανέλλης, ο Κατσέλης, ο Φωτόπουλος. Διδάχτηκα πολλά γιατί άκουσα περισσότερο απ’ ό,τι μίλαγα. Οταν λες συνεχώς αυτά που ξέρεις, δεν θα μάθεις ποτέ αυτά που δεν ξέρεις. Ο Μάνος Λοΐζος, φίλος αγαπημένος, μου λείπει και σήμερα. Με τον Κουν δέσαμε πολύ, είχαμε τον ίδιο προσανατολισμό. Πίστευα σε μια λαϊκή τέχνη.
Στη Σόφια, στη δεκαετία του ‘80, πήγα στην Οπερα στις 12 το μεσημέρι. Θυμάμαι μια γυναικούλα, νοικοκυρά, που κρατούσε στο πλάι μια τσάντα γεμάτη πράσα. Ηρθε από τη λαϊκή, άκουσε την «Τραβιάτα» και μετά έφυγε για το σπίτι της να μαγειρέψει. Το βρήκα συγκλονιστικό. Δεν ξεχνώ ποτέ ότι θα ακούσουν τη μουσική μου κάποιοι τυχαίοι άνθρωποι, αυτοί που περπατούν έξω στον δρόμο. Με αυτούς θέλω να μοιραστώ τη δουλειά μου. Οπου κι αν έπαιξα, Στοκχόλμη, Αυστραλία, Βερολίνο, το κοινό μού έδωσε μεγάλη χαρά. Αυτή η αγάπη ήταν το κλειδί της επικοινωνίας με τον κόσμο σε μια σχέση τίμια, εμπιστοσύνης, αληθινή.
Συντάκτης: Έφη Μαρίνου
πηγή: efsyn.gr
Το «Φυλάττειν Θερμοπύλας», ένα ποίημα του Γιάννη Νεγρεπόντη που μελοποίησε το 1971 και ξαναδούλεψε τα τελευταία χρόνια, παρουσιάζεται σε μορφή ορατόριου την Κυριακή στο Μέγαρο Μουσικής.
«Το ποίημα μου το έδωσε ο Νεγρεπόντης το 1971 όταν σε μια άδειά του από τη Λέρο, όπου κρατούνταν, ήρθε στην Αθήνα» λέει ο Χ. Λεοντής.
Είναι γραμμένο σε γλώσσα βιβλική, κύρους, αλλά απολύτως κατανοητή. Πρόκειται για σκέψεις, μνήμες ενός πολιτικού κρατούμενου που δεν ξέρει αν θα ελευθερωθεί ποτέ, αν θα ζήσει ή αν θα τον σκοτώσουν. Αμύνεται ενθυμούμενος την προηγούμενη ζωή.
Ανθρώπους, αισθήματα, εκκλησίες, διαδηλώσεις, ηλιοβασιλέματα, το Ηρώδειο, εκείνη την πόλη που άφησε. Μέσα από συνεχείς παλινδρομήσεις, μια εσωτερική πάλη αν όσα σκέφτεται είναι όνειρο ή πραγματικότητα, συνειδητοποιεί ότι είναι έγκλειστος σε ένα νησί: “Τώρα εδώ, άπραγος, παγωμένος, παντού γύρω μου αίσθηση στάχτης”.
Ηταν εποχές σκληρές για όσους αντιστέκονταν στη χούντα, υπερασπίζονταν μια ιδεολογία. Μόλις είχα γυρίσει από το Παρίσι, 31 χρόνων, είχα ήδη συνειδητοποιηθεί πολιτικά και ήθελα να εκφραστώ ως μουσικός και ως πολίτης. Το ποίημα λοιπόν με συγκλόνισε. Και πιστεύω ότι όποιον θέλει να σκέφτεται και να νιώθει ελεύθερα θα τον ταράξει.
• Αφιερώνετε το έργο στον Μίκη Θεοδωράκη.
Το αφιερώνω στον Μίκη όχι συναισθηματικά ή από κάποια υποχρέωση, αλλά γιατί τον θεωρώ αγωνιστή μέχρι τέλους και πρότυπο πολιτισμού. Μια ζωή στις φυλακές κράτησε με το έργο του έναν λαό όρθιο. Εκείνος πριν από 50 χρόνια έδωσε το «Αξιον Εστί», ένα θαυμάσιο ορατόριο μουσικά και ποιητικά. Κι εγώ σήμερα, με την ευκαιρία της 71ης επετείου από την απελευθέρωση της Αθήνας, καταθέτω αυτό το ορατόριο που αποτελεί έναν ύμνο στην ελευθερία και την αξιοπρέπεια.
Θα είμαι ευτυχής αν προσθέσω ένα λιθαράκι, έναν κρίκο στην αλυσίδα για την υπεράσπιση της αξιοπρέπειας. Το έργο θα το διευθύνει ένας εξαιρετικός μαέστρος, ο Μιχάλης Οικονόμου. Θέλω να πω ότι χωρίς τη βοήθεια των συναδέλφων Διονύση Τσακνή και Γιώργου Κουρουπού δεν ξέρω αν θα ανέβαινε το έργο. Συμμετέχουν τρεις εξαιρετικές μεικτές χορωδίες και η παιδική «Μανώλης Καλομοίρης». Ο τρόπος που τραγουδούν η Ιωάννα Φόρτη και ο Τάσης Χριστογιαννόπουλος δεν φέρουν τον «ναρκισσισμό» της κλασικής παιδείας και σπουδής τους. Η φωνή τους είναι καθαρή, άμεση.
• Πιστεύετε ότι το ποίημα αφορά την εποχή μας;
Το θεωρώ απολύτως επίκαιρο. Λέει κάπου: «Πολλά μας βρήκαν και τα χειρότερα απ’ τα μέσα. Τα απόρθητα κάστρα τα μεγάλα ποτέ δεν πέφτουν από τα έξω. Οι Ερινύες τον ύπνο και τον ξύπνιο μας ταράσσουν. Κι εμείς αθύρματα, νομίζουμε ότι τις εξευμενίσαμε, το μερτικό του ο καθένας της ενοχής μετριάζοντας ή σε άλλους αποδίδοντας». Ας αναλογιστούμε πόσο ταιριάζουν αυτά τα λόγια σήμερα που πάντα φταίει ο άλλος και ποτέ εμείς. Μόνο ένας λαός υγιής πνευματικά μπορεί να κρατηθεί όρθιος και να δημιουργήσει μια ωφέλιμη καθημερινότητα. Ο φτωχός δεν έχει να χάσει τίποτα, γι’ αυτό πρέπει να είναι υπεύθυνος πολίτης, να πάρει τη μοίρα στα χέρια του, να γίνει δίκαιος, αλληλέγγυος με τον γείτονα.
Με τον Μάνο Λοίζο το 1981 | Δεν έχουμε αξιοπρεπή ζωή. Μας στέρησαν τη δυνατότητα στη σκέψη, στη συνειδητοποίηση ότι συμβιώνουμε μεταξύ μας σ’ έναν μικρό τόπο. Εγώ γεννήθηκα το 1940 και θυμάμαι ότι φορούσα μπαλωμένα παντελονάκια - βάδιζα τοίχο τοίχο για να μη φαίνονται. Για παιχνίδι έπαιρνα ένα σπιρτόκουτο, το έδενα μ’ έναν σπάγκο και το έσερνα. Δεν είχα τίποτα, αλλά τα είχα όλα. Ας απαλλαγούμε από τη λαχτάρα κατάκτησης υλικών αγαθών. Ας επιστρέψουμε στην απλότητα και την ουσία.
• Μοιάζει ουτοπία η επιστροφή στην απλότητα. Ούτε η κρίση δεν ήρε τον εθισμό μας στην κατανάλωση.
Αυτό που ζούμε είναι ουτοπία. Ο άνθρωπος συνηθίζει τρόπους διαβίωσης χωρίς να σκέφτεται. Οι ψευτοεπιθυμίες, που δεν έχουν όριο, μας πάνε πίσω, όχι μπροστά όπως βαυκαλιζόμαστε. Φυσικά και είναι θέμα παιδείας. Από εμάς τους ίδιους εξαρτάται να μη μας κουνούν το δάκτυλο. Και δεν μιλάω για επανάσταση. Το λιγότερο που ζητώ από τον συμπολίτη μου είναι τα κακά που επιβάλλονται να έχουν, τουλάχιστον, τη συγκατάθεσή του. Να δηλώνει τη διαμαρτυρία του: «Δεν συμφωνώ».
• Αυτός ο πολίτης έχει πρόσβαση στην έγκυρη ενημέρωση;
Κι αν δεν έχει, ας ψάξει μόνος του ακόμα κι αν πρέπει να ξεβολευτεί. Ας κλείσει τη ρημάδα την τηλεόραση, ας διαβάσει ένα βιβλίο. Να σκεφτεί, να κουβεντιάσει με τον διπλανό του. Μου λένε κάποιοι ότι στη δική μας εποχή ήταν ευκολότερο να αντιδράσεις. Κάθε εποχή χρειάζεται προσωπική εγρήγορση, τίποτα δεν γίνεται άκοπα. Νέος έμενα σ’ ένα δωμάτιο στην Τριβωνιανού στο Μετς, που μοιραζόμουν με τον μακαρίτη ηθοποιό Ντίνο Δουλγεράκη, συμπατριώτη από το Ηράκλειο. Στη μέση αυτού του ταπεινού δωματίου βρισκόταν το πιάνο μου και εκατέρωθεν δυο στενά κρεβατάκια.
Με τον Κάρολο Κουν | Ανεβαίνοντας ένα σκαλί, μια πόρτα οδηγούσε σε μια σκεπαστή αυλίτσα. Δυο φορές την εβδομάδα κουβαλούσαμε το πιάνο εκεί έξω. Μαζεύαμε τα κρεβάτια, κάναμε τα στρώματα καθίσματα στον τοίχο κι έτσι χωρούσαν 12 άτομα. Δυο φορές την εβδομάδα μαζεύονταν φίλοι και πότε διαβάζαμε τοn «Γλάρο» του Τσέχοφ, πότε τις «Στοιχειώδεις αρχές της φιλοσοφίας», πότε ακούγαμε την τάδε σονάτα του Μπετόβεν ή του Μότσαρτ. Και συζητούσαμε από τις 7 το βράδυ ώς τις 5 το πρωί. Πολλά μπορείς να κάνεις για να κρατήσεις το μυαλό σου ανοιχτό, ελεύθερο, αρκεί να το θέλεις. Ολα τ’ άλλα τα ακούω βερεσέ. Είναι δύσκολα, αλλά ας διεκδικήσουμε ό,τι μπορούμε βήμα βήμα.
• Οι ήττες δεν σας απογοητεύουν, ακόμα και οι πρόσφατες της Αριστεράς.
Δεν είμαι απογοητευμένος. Οι εξελίξεις με βοηθούν να καταλάβω, επιβεβαιώνουν κάποιες σκέψεις μου. Δεν ερωτηθήκαμε ούτε για να μπούμε ούτε για να βγούμε από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Θα τρώμε με χρυσά κουτάλια, μας υποσχέθηκαν. Ε, δεν φάγαμε. Μας μιλάνε για μεταρρυθμίσεις, πού τι σημαίνουν; Απολύσεις και μειώσεις μισθών και συντάξεων.
Δεν χρειάζεται καμιά υψηλή φιλοσοφία για να κάνεις απλές διαπιστώσεις. Μόνο το ΚΚΕ εξακολουθεί να είναι συνεπές στις θέσεις του, χωρίς να ισχυρίζομαι ότι τα κάνουν όλα ωραία. Αλλά αυτή η κυβέρνηση ας αποφασίσει τι οικονομία θέλει. Δεν γίνεται και η πίτα σωστή και ο σκύλος χορτάτος, γιατί αυτό δεν είναι αριστερή πολιτική. Ακούω κάποιους να λένε περιφρονητικά: «Θα γίνουμε σαν τη Β. Κορέα». Μάλλον οι Βορειοκορεάτες δικαιούνται να ανησυχούν μήπως γίνουν Ελλάδα...
• Ποιες είναι οι Θερμοπύλες σήμερα;
Ολα μοιάζουν με «Στενά Θερμοπυλών», χαραμάδες αξιοπρέπειας που πρέπει να υπερασπιστούμε. Χρειαζόμαστε απλό, καθαρό, τίμιο λόγο για να ξεφοβηθούν οι άνθρωποι και να διαλέξουν ό,τι θέλουν με ανοιχτό μυαλό, όχι να συμπεριφέρονται σαν φίλαθλοι.
Με τον Γιάννη Ρίτσο και τον Νίκο Ξυλούρη σε στιγμές δημιουργίας | Ουδεμία σχέση έχουμε με τους προγόνους που επικαλούμαστε συνεχώς, ας ξαναδιαβάσουμε την ιστορία μας. Και ας κάνουμε καλά τη δουλειά μας ακόμα κι αν τα χρήματα είναι λίγα, δεν έχει σημασία. Εγώ το 1971 έγραψα τη μουσική γι’ αυτό το έργο, αλλά τα τρία τελευταία χρόνια δουλεύω κάθε μέρα για να πάρει τη μορφή που ήθελα. Και δεν το έκανα για λεφτά ή φιγούρα.
• Είστε από τους λίγους συνθέτες που έγραψαν τόσο πολύ για το θέατρο.
Πρέπει να είναι γύρω στα 100 θεατρικά έργα. Μόνο 30 έγραψα για αρχαίο δράμα στην Επίδαυρο. Και βέβαια η σχέση χρόνων με το Θέατρο Τέχνης. Ημουν τυχερός, ξεκίνησα 23 χρόνων. Το 1963 είχαν προτείνει τη δουλειά στον Μίκη Θεοδωράκη, αλλά εκείνος δεν προλάβαινε επειδή έγραφε για τις «Φοίνισσες» στο Εθνικό, σύστησε εμένα. Δυσκολεύονταν να με εμπιστευτούν και ο Μίκης είπε στον σκηνοθέτη ότι θα επιβλέπει. Πήρα το κείμενο και συνεννοήθηκα με τον Μίκη όταν τελειώσω να πάω σπίτι του να τα ακούσει.
Με τον Μίκη Θεοδωράκη | Εγώ από τη χαρά μου τελείωσα μέσα σ’ ένα απόγευμα γράφοντας 13 τραγούδια. Την επομένη τηλεφωνώ στον Μίκη: «Να έρθω;». «Δεν είπαμε να τα τελειώσεις όλα;» μου λέει. «Τελείωσα», απαντώ. Τρελάθηκε. Πήγα στη Ν. Σμύρνη, στο σπίτι της πεθεράς του όπου έμενε τότε, τα άκουσε και πήρε τηλέφωνο τον σκηνοθέτη: «Η μουσική είναι έτοιμη να ηχογραφηθεί». Μετά το ένα έφερε το άλλο. Σε δύο χρόνια έγραψα για την ταινία του Πάνου Γλυκοφρύδη «Με τη λάμψη στα μάτια» -η οποία βραβεύτηκε μάλιστα στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης-, μετά με φώναξε η Αννα Συνοδινού για την «Ελένη» του Ευριπίδη, την πρώτη μου τραγωδία.
• Μάνος Χατζιδάκις ή Μίκης Θεοδωράκης. Ή μήπως ψευτοδίλημμα;
Καθένας έχει τη δική του προσωπικότητα και αξία. Δεν ήταν μόνο εξαιρετικοί συνθέτες, αλλά ολοκληρωμένες καλλιτεχνικές φύσεις. Ο Μάνος είχε στόφα καλλιτέχνη. Και μουσικός να μην ήταν, πάλι θα έλαμπε με την ιδιοσυγκρασία, τον λόγο, τη σκέψη, τη στάση του. Ποιος στην παντοδυναμία της «Αυριανής» βγαίνει να πει ότι πρέπει να κλείσει; Κι εγώ σήμερα λέω να κλείσουν τα ιδιωτικά κανάλια, τα οποία δεν είναι μέσα ενημέρωσης, αλλά καλά μελετημένη στοχευμένη προπαγάνδα για την αποβλάκωση των πολιτών, κυρίως των νέων.
Από το πρωί μαγειρέματα και χαζοχαρούμενες με κουτσομπολιά για κοσμικούς και μετά τα «έγκυρα» δελτία ειδήσεων. Οταν πρωτοέγινε η ελεύθερη ραδιοφωνία, όλοι είχαν ενθουσιαστεί. Εγώ ήμουν καχύποπτος κι έγραψα θυμάμαι στη στήλη που είχα στα «Νέα» για τους προβληματισμούς μου. Η ελεύθερη ραδιοφωνία θα ήταν μια ντουντούκα στο στόμα εκείνου που διαθέτει τα περισσότερα βολτ για να ακούγεται δυνατότερα από τους άλλους.
Και με την Αννα Συνοδινού για την «Ηλέκτρα» το 1967 | Το βλέπουμε να συμβαίνει σήμερα σε όλη του τη μεγαλοπρέπεια. Η δική μου μουσική απαγορεύεται από όλους τους ραδιοφωνικούς σταθμούς σήμερα. Αλλά και του Μαρκόπουλου, του Ξαρχάκου, του Θεοδωράκη, ακόμα και του Χατζιδάκι πέρα από εξαιρέσεις σε επετείους. Θέλουν τη βαρβαρότητα και την αναίδεια των τραγουδιών που όλοι ξέρουμε. Μια αέναη λούπα. Δεν είναι προσωπικό. Δεν έχω παράπονο, ούτε ανεκπλήρωτα όνειρα. Θα ήθελα ίσως να ολοκλήρωνα τον Αριστοφάνη. Εχω κάνει μόνο τρεις κωμωδίες του.
Με τον Κάρολο Κουν έδεσα πολύ
Με τον Ντάριο Φο και τη Φράνκα Πάμε | • Η ομορφότερη ανάμνηση όλα αυτά τα χρόνια;
Η Επίδαυρος επί 25 χρόνια. Υπήρξα τυχερός. Κάθισα στο ίδιο τραπέζι να συνδημιουργήσω με ανθρώπους όπως ο Κουν, ο Τσαρούχης, ο Καμπανέλλης, ο Κατσέλης, ο Φωτόπουλος. Διδάχτηκα πολλά γιατί άκουσα περισσότερο απ’ ό,τι μίλαγα. Οταν λες συνεχώς αυτά που ξέρεις, δεν θα μάθεις ποτέ αυτά που δεν ξέρεις. Ο Μάνος Λοΐζος, φίλος αγαπημένος, μου λείπει και σήμερα. Με τον Κουν δέσαμε πολύ, είχαμε τον ίδιο προσανατολισμό. Πίστευα σε μια λαϊκή τέχνη.
Στη Σόφια, στη δεκαετία του ‘80, πήγα στην Οπερα στις 12 το μεσημέρι. Θυμάμαι μια γυναικούλα, νοικοκυρά, που κρατούσε στο πλάι μια τσάντα γεμάτη πράσα. Ηρθε από τη λαϊκή, άκουσε την «Τραβιάτα» και μετά έφυγε για το σπίτι της να μαγειρέψει. Το βρήκα συγκλονιστικό. Δεν ξεχνώ ποτέ ότι θα ακούσουν τη μουσική μου κάποιοι τυχαίοι άνθρωποι, αυτοί που περπατούν έξω στον δρόμο. Με αυτούς θέλω να μοιραστώ τη δουλειά μου. Οπου κι αν έπαιξα, Στοκχόλμη, Αυστραλία, Βερολίνο, το κοινό μού έδωσε μεγάλη χαρά. Αυτή η αγάπη ήταν το κλειδί της επικοινωνίας με τον κόσμο σε μια σχέση τίμια, εμπιστοσύνης, αληθινή.
Συντάκτης: Έφη Μαρίνου
πηγή: efsyn.gr